معامله پایاپای نفت و پروژه؛ چین چگونه شریک تحریم‌ناپذیر ایران شد؟
در حالی که تحریم‌های ایالات متحده سال‌هاست صادرات نفت ایران را نشانه گرفته، چین با طراحی سازوکارهای غیرشفاف مالی و استفاده از پروژه‌های عمرانی، عملاً به شریک اصلی انرژی تهران بدل شده است.
به گزارش مشرق، چین در سالهای اخیر به مهمترین خریدار نفت ایران در سایه تحریم‌های آمریکا تبدیل شده است. خریدهایی که نه از مسیر بانکی رسمی، بلکه از طریق شبکه‌ای پیچیده از معاملات پنهانی، پروژه‌های عمرانی و پرداخت‌های غیردلاری انجام می‌شود. این الگوی تازه که وال‌استریت ژورنال آن را «راه‌حل مدرن معامله پایاپای» نامیده، هم نشان از نیاز پکن برای انرژی ارزان دارد و هم از تلاشی حساب‌شده برای بی‌اثر کردن فشارهای اقتصادی واشنگتن بر تهران حکایت می‌کند.
چین چگونه تحریم‌های آمریکا را دور می‌زند و نفت ایران را می‌خرد
در روزهای اخیر وال‌استریت ژورنال گزارشی منتشر کرد که پرده از ابعاد تازه‌ای از روابط انرژی ایران و چین برداشت. این گزارش مدعی است که چین از شبکه‌ای پیچیده از معاملات پنهانی، تبادل کالا به کالا و پروژه‌های زیرساختی برای پرداخت هزینه نفت ایران بهره می‌برد، روشی که به این کشور اجازه می‌دهد در عین بهره‌مندی از انرژی ارزان، از تحریم‌های آمریکا نیز بگریزد. این مسئله بار دیگر موضوع قدیمی اما حیاتی «دور زدن تحریم‌ها» و آینده مناسبات اقتصادی تهران و پکن را در کانون توجه رسانه‌ها قرار داده است.
اقتصاد تحریم و مسیرهای جایگزین
از سال ۲۰۱۸ و خروج آمریکا از توافق هسته‌ای برجام، فروش نفت ایران به شدت محدود شد. تحریم‌های یک‌جانبه ایالات متحده، بانک‌ها، کشتیرانی و بیمه‌گران را تحت فشار قرار داد و عملا صادرات رسمی ایران را کاهش داد. با این حال، همان‌طور که داده‌های آژانس بین‌المللی انرژی و برخی ردیاب‌های نفتکش نشان داده‌اند، صادرات نفت ایران هیچ‌گاه متوقف نشد و بیشتر از طریق بازارهای خاکستری و مقصدی مشخص یعنی چین ادامه یافت.
طبق گزارش وال‌استریت ژورنال، چین به جای انتقال مستقیم دلارهای نفتی به ایران، به روش‌های دیگری متوسل شده است. بخش قابل توجهی از پول نفت به صورت غیر نقدی و از طریق پروژه‌های عمرانی در ایران پرداخت می‌شود. ساخت راه‌آهن، احداث نیروگاه یا پروژه‌های انرژی تجدیدپذیر از جمله زمینه‌هایی است که شرکت‌های چینی در قبال نفت به ایران ارائه می‌کنند. این مکانیسم که در نگاه نخست شبیه «معامله پایاپای» به نظر می‌رسد، در حقیقت الگویی مدرن برای دور زدن تحریم‌های بانکی آمریکاست.
واکنش آمریکا و چالش‌های تحریم
مقام‌های آمریکایی بارها نسبت به نقش چین در خرید نفت ایران هشدار داده‌اند. وزارت خزانه‌داری ایالات متحده طی سالهای اخیر چندین شرکت کوچک و متوسط چینی را به دلیل واردات نفت از ایران تحریم کرده است. با این حال، گستردگی شبکه‌های تجاری و استفاده از واسطه‌های متعدد باعث شده اجرای کامل این تحریم‌ها دشوار باشد.
یک مقام سابق وزارت خارجه آمریکا در گفت‌وگو با نیویورک‌تایمز اظهار داشت: «تا زمانی که چین تصمیم سیاسی برای پایان دادن به خرید نفت ایران نگیرد، هیچ میزان از تحریم‌ها قادر به متوقف کردن این جریان نخواهد بود.» این سخن نشان می‌دهد که مشکل تنها فنی نیست، بلکه به روابط راهبردی میان تهران و پکن بازمی‌گردد.
چین، ایران و محور شرق انرژی
برای بسیاری از ناظران، همکاری نفتی ایران و چین فراتر از یک قرارداد تجاری ساده است. در سال ۲۰۲۱ تهران و پکن سند همکاری ۲۵ سالهای را امضا کردند که طی آن دو کشور تعهد کردند در حوزه‌های انرژی، زیرساخت و فناوری مشارکت گسترده‌تری داشته باشند. رسانه‌های غربی از آن به‌عنوان سندی یاد کرده‌اند که راه را برای حضور طولانی‌مدت چین در بخش انرژی ایران هموار می‌کند.
از سوی دیگر، این همکاری با روابط ایران و روسیه نیز گره خورده است. روسیه پس از تحریم‌های گسترده غرب به دلیل جنگ اوکراین، خود به فروش نفت ارزان به چین روی آورد. این وضعیت نوعی رقابت پنهان میان تهران و مسکو ایجاد کرده، زیرا هر دو کشور به دنبال جایگاهی در بازار انرژی چین هستند. در عین حال برخی تحلیلگران معتقدند این شرایط به شکل‌گیری نوعی «بلوک شرق انرژی» منجر خواهد شد که در برابر فشارهای آمریکا ایستادگی می‌کند.
پیامدها برای آینده
روند کنونی نشان می‌دهد که همکاری نفتی ایران و چین ادامه خواهد یافت، مگر آنکه تغییرات بزرگی در سیاست جهانی رخ دهد. از یک سو، پکن به شدت نیازمند انرژی ارزان است و نفت ایران برای آن جذاب باقی خواهد ماند. از سوی دیگر، تهران نیز در شرایط تحریم گسترده گزینه‌های محدودی برای صادرات نفت دارد و چین عملا مهمترین مشتری آن محسوب می‌شود.
با این حال، این وابستگی دوطرفه خطراتی نیز به همراه دارد. در صورت تغییر موضع چین یا افزایش فشارهای آمریکا، ایران ممکن است بخش بزرگی از درآمدهای نفتی خود را از دست بدهد. همچنین رقابت با روسیه برای تامین بازار انرژی چین می‌تواند بر جایگاه ایران اثر منفی بگذارد.
گزارش اخیر وال‌استریت ژورنال بار دیگر نشان داد که چگونه روابط انرژی می‌تواند از چارچوب معاملات ساده تجاری فراتر رفته و به معادله‌ای پیچیده از سیاست، اقتصاد و امنیت بدل شود. چین با بهره‌گیری از پروژه‌های زیرساختی و مکانیسم‌های غیر بانکی، عملا توانسته تحریم‌های آمریکا را دور بزند و نفت ایران را با بهایی کمتر از بازار جهانی خریداری کند. این همکاری در کوتاه‌مدت سودی برای هر دو کشور دارد: ایران همچنان می‌تواند نفت بفروشد و چین به انرژی ارزان دسترسی دارد.
آینده روابط تهران و پکن، به‌ویژه در حوزه انرژی، نه تنها برای دو کشور بلکه برای نظم انرژی جهان و معادلات ژئوپولیتیکی نیز اهمیتی تعیین‌کننده خواهد داشت.
