وام‌های قطعی امتیازی رباست؛ نیت و قطعیت وام، معیار اصلی است
عضو شورای فقهی بانک مرکزی هشدار داد: هرگونه تعهد بانک به پرداخت وام در قبال سپرده‌گذاری — ولو به‌صورت شفاهی یا ضمنی — مصداق آشکار رباست.
به گزارش مشرق، علیرضا اسلامیان عضو شورای فقهی بانک مرکزی در نشستی تخصصی پیرامون تطبیق شرعی شبکه بانکی با استناد به روایت نبوی، مسئولیت شرعی و عملی علما و مدیران نظام بانکی را یادآور شد و گفت: با استناد به روایات نبوی و آیات قرآن کریم، مفهوم امانت‌داری در علم و عمل را محور قرار داد و هشدار داد ترک عمل به دانسته‌های شرعی در نظام بانکی، خیانت به امانت الهی است.
او با نقل روایت پیامبر اکرم(ص) مبنی بر اینکه «العلم ودیعة الله فی أرضه… فمن لم یعمل کُتب عندالله من الخائنین»، تأکید کرد عمل نکردن به مصوبات و الزامات فقهی، مصداق روشن ترک فعل و خیانت به امانت است.
اسلامیان، ضمن تبیین مرز میان بانکداری بدون ربا و بانکداری اسلامی، در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به موضوع «سپرده‌های امتیازی» تصریح کرد: بر اساس فتوای صریح مقام معظم رهبری، هرگونه تعهد بانک برای اعطای وام قطعی در برابر سپرده، ربا محسوب می‌شود و اجرای چنین شیوه‌هایی، نقض آشکار مصوبات شورای فقهی است.
وی وظیفه ناظران شرعی را در صیانت از اجرای دقیق این احکام، هم مسئولیت قانونی و هم امانت الهی دانست.
تفسیر معنای امانت و تکان‌دهنده بودن ترک عمل
اسلامیان در ابتدای سخن خود به نقل روایتی از پیامبر (ص) پرداخت و گفت: پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله فرمود، العلم ودیعة الله فی أرضه، و العلماء أمناؤه علیه، فمن عمل بعلمه أدی أمانته، و من لم یعمل کتب فی دیوان الله تعالی أنه من الخائنین؛ علم، سپرده خدا بر زمین است و علما امانت‌داران آن هستند. هر که به علم خود عمل کند، امانتش را ادا کرده و هر که عمل نکند، نزد خداوند از خیانتکاران نوشته می‌شود.
او با بیان اینکه این روایت در کتاب مرحوم شهید اول، الدرة الباهرة آمده و مرحوم مجلسی نیز در بحارالأنوار آن را نقل کرده است، تاکید کرد: این روایت عجیبی است. باید به معنای «امانت» و «امانت‌گذار» توجه کنیم؛ امانت‌گذار خداست. خداوند امانتی بسیار مهم و ارزشمند به ودیعه گذاشته. ما انسان‌ها هر چیزی را امانت نمی‌گذاریم، بلکه تنها چیز قیمتی و مهم را. پس امانت خدا، فوق‌العاده بااهمیت است.
اسلامیان تأکید کرد: اما ادای این امانت چگونه است؟ ادای امانت به عمل است! و بخش آخر روایت تکان‌دهنده است: من لم یعمل … یعنی اگر منِ حقیر به چیزی علم پیدا کنم و عمل نکنم، خائن هستم. و این خیانت، خیانت به امر مادی یا قراردادی نیست؛ بلکه خیانت به امانت خداست.
وی با اشاره به پیام عملی این حدیث گفت: این تعبیر «من لم یعمل …» دقیقاً مصداق ترک فعل است که امروز هم جرم تلقی می‌شود. کسی که به آنچه آموخته عمل نکند، خائن است. خائن به امانت خدا.
او افزود: هدف از ذکر این روایت، اشاره به نکته‌ای است که همه ما باید توجه کنیم؛ مصوبات شورای محترم نگهبان، قوانین جمهوری اسلامی، مصوبات شورای فقهی بانک مرکزی — چه مکتوب و چه در حافظه‌ها و ذهن‌ها — همه اینها «علم» است. اگر به این علم عمل شود، ادای امانت کرده‌ایم. اگر عمل نشود، کنا من الخائنین.
اسلامیان خاطرنشان کرد: به خودم عرض می‌کنم البته؛ اگر عمل نکنم، خائن هستم. این نکته جای حرف فراوان دارد، اما چون وقت محدود است، به سرعت عبور می‌کنم. عمل نکردن به دانسته‌ها، به مصوبات و قوانین معتبر، خیانت به همان امانت الهی است که پیامبر اکرم هشدار داده‌اند.
تأکید بر فرمان قرآنی در امانت‌داری و عدالت در حکم
عضو شورای فقهی بانک مرکزی در ادامه با استناد به آیات قرآن کریم و روایات اهل‌بیت، مسئولیت سنگین قضاوت و اجرای دقیق قوانین شرعی و بانکی را یادآور شد.
اسلامیان با قرائت آیه ۵۸ سوره نساء گفت: «إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلی أَهْلِها وَ إِذا حَکَمْتُمْ بَیْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْکُمُوا بِالْعَدْلِ إِنَّ اللّهَ نِعِمَّا یَعِظُکُمْ بِهِ إِنَّ اللّهَ کانَ سَمیعاً بَصیراً.» خداوند دستور می‌دهد که امانت‌ها را به صاحبانش بازگردانید و هنگامی که میان مردم داوری می‌کنید، به عدالت حکم کنید.
وی افزود: قسمت دوم این آیه شریفه بر حساسیت قضاوت تأکید می‌کند؛ وقتی حکم می‌کنید، باید دقیق و عادلانه قضاوت کنید.
عضو شورای فقهی بانک مرکزی با یادآوری روایتی از امیرالمؤمنین علیه‌السلام گفت: در تفسیر مجمع‌البیان دیدم که روزی امام علی علیه‌السلام به فرزندشان، ظاهراً امام حسن علیه‌السلام، فرمودند: یا بنی! انظر کیف تحکم فان هذا حکم و الله سألک عنه یوم القیامة. ای پسرم! دقت کن چگونه داوری می‌کنی، این یک حکم است و خداوند روز قیامت از تو درباره آن سؤال می‌کند.
وی در توضیح این روایت بیان کرد: حتی اگر داوری ساده‌ای باشد، مثل قضاوت بر سر زیبایی یک خط خوش‌نویسی، باز هم حکم است و در پیشگاه خدا باید پاسخگو باشیم.
بانکداری بدون ربا و تفاوت آن با بانکداری اسلامی
عضو شورای فقهی بانک مرکزی درباره چارچوب قانونی بانک‌ها اظهار داشت: قوانینی که تصویب می‌شود، تلاش می‌شود شرعی باشد، اما باید توجه داشت که قانون فعلی بانکداری ما، قانون عملیات بانکی بدون ربا است، نه بانکداری اسلامی کامل. بانکداری اسلامی باید طرحش از دل کتاب و سنت بیرون بیاید.
وی تصریح کرد: بانکداری بدون ربا، در صورت اجرای صحیح، مشروع است، ولی با بانکداری اسلامی تفاوت دارد.
شبهه سپرده‌های امتیازی
اسلامیان در بخش دیگری از سخنان خود به مصوبه‌ای که اخیراً در شورای فقهی بانک مرکزی مورد بحث بوده اشاره کرد و گفت: بحثی درباره «سپرده‌های امتیازی» مطرح شد. بر اساس صریح فتوای حضرت آقا — مقام معظم رهبری — اگر بانک تعهد کند که هر کس مبلغی را تا مدتی مشخص سپرده‌گذاری کند، بانک متعهد است به او وامی با شرایط خاص بدهد، این عمل رباست.
وی افزود: شورای محترم فقهی تأکید کرده که نباید هیچ‌گونه تعهدی باشد. برخی بانک‌ها اعلام می‌کنند و به این روش عمل می‌کنند.
او با استناد به گزارش مطرح شده در جلسه خاطرنشان کرد: البته اکثریت قاطع بانک‌ها این کار را انجام نمی‌دهند، تعداد محدودی — مثلاً از ۳۰ بانک، سه یا چهار بانک — این روش را اجرا می‌کنند و سایر بانک‌ها این را اعلام نمی‌کنند که قطعیت در پرداخت وام وجود ندارد و این خلاف نظر صریح فقهی است.
عضو شورای فقهی بانک مرکزی در سخنانی صریح و خطاب به ناظرین شرعی، مسئولیت سنگین امانت‌داری در نظام بانکی را با استناد به آیات قرآن کریم و روایات اهل‌بیت یادآور شد و اظهار کرد: من چون طلبه کوچکی هستم که در خدمت آقایان هستم، عرض می‌کنم؛ سروران من، برادران عزیز، ناظرین محترم، شما امین هستید و امانتی در اختیار شما قرار داده شده. وظیفه شما تطبیق آنچه در بانک‌ها اتفاق می‌افتد با قوانین شرعی است. این امانت را پذیرفته‌اید. آیا عدم عمل، مصداق مِنَ الخائنین نمی‌شود؟
سپرده‌های امتیازی و مرز میان مشروعیت و ربویت؛ ضرورت عمل به مصوبات شورای فقهی
وی با تأکید بر مباحث مطرح شده گفت: چرا باید یک مصوبه، که بعد از یک سال شورای محترم فقهی متوجه آن شده است که در اجرا مشکل دارد، هنوز عمل نمی‌شود. وقتی این موضوع، موضوع رباست، نمی‌شود ساده از آن گذشت.
اسلامیان در ادامه با اشاره به ضرورت تفهیم کامل شرایط سپرده‌گذاری به مشتریان توضیح داد: این کافی نیست که طرف بیاید و امضا کند و تمام. باید تفهیم شود که این سپرده‌گذاری تعهدی برای اعطای وام ایجاد نمی‌کند. اگر بانک متعهد نباشد، این ربا نیست. اما اگر تعهد وجود داشته باشد — چه مکتوب، چه شفاهی، چه مبنی علیه — و مشتری سپرده را با این نیت بگذارد که وام بگیرد، آن وقت ربا محقق شده است.
وی افزود: بیچاره‌ای که مثلاً ۱۰ میلیون با سختی جمع کرده و گذاشته تا ۲۰ میلیون وام بگیرد، در صورت وجود تعهد، دارد ربا دریافت می‌کند و حتی خودش خبر ندارد.
هشدار قرآنی و روایی درباره دقت در قضاوت
اسلامیان با استناد دوباره به آیه ۵۸ سوره نساء و روایت امیرالمؤمنین علیه‌السلام خطاب به امام حسن علیه‌السلام گفت: همانطور که آن روایت یا بنی! انظر کیف تحکم فان هذا حکم و الله سائلک عنه یوم القیامة هشدار می‌دهد، ما باید دقت کنیم. دنیا می‌گذرد، ولی در آن روزی که انسان چشم باز می‌کند و می‌بیند چه‌قدر وزر و وبال مردم به گردنش است، دیگر قابل جبران نیست.
راهکارهای عملی و کم‌هزینه برای اجرای صحیح عقود
اسلامیان ضمن تأکید بر امکان اجرای صحیح قوانین بدون هزینه‌های سنگین اظهار داشت: این کار شدنی است و هزینه چندانی ندارد. امروز با امکانات هوشمند، شعب بانک‌ها خلوت شده و کارمندان فرصت بیشتری دارند. هر شعبه چند فقره وام در روز می‌دهد؟ ۱۰ تا یا کمتر. اگر یک کارمند دغدغه‌مند آموزش ببیند، می‌تواند همان روز برای آن ۱۰ نفر که وام می‌خواهند، یک ساعت زودتر جلسه بگذارد و شرایط قرارداد را به آنان تفهیم کند.
وی با انتقاد از اینکه بعضی از مسئولین اصلاً باور ندارند این عقود را، گفت: این در حالی است که با همین آموزش ساده، می‌توان قراردادها را به شکلی منعقد کرد که نیّت شرعی آن صحیح باشد.
سنگین‌تر شدن وظیفه ناظران شرعی
اسلامیان در پایان خاطرنشان کرد: این وظیفه ناظرین محترم را سنگین‌تر می‌کند؛ چرا که مسئولیت امانت‌داری و اطمینان از اجرای صحیح مصوبات شرعی، هم مسئولیت قانونی و هم مسئولیت الهی است.
