به گفته کارشناسان، تحولات شگرفی در ساختار سنی جمعیت ایران، زنگ خطر جدی را برای آینده کشور به صدا درآورده است.

به گزارش مشرق، نخستین نشست از سلسله نشست‌های «سالمندی در ایران، فرصت‌ها و چالش‌های پیش‌رو» یکشنه ۶ مهر توسط مرکز مطالعات اجتماعی سالمندی رهاورد با همکاری معاونت فرهنگی اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد. در این نشست، «مجید کوششی»، استاد جمعیت‌شناسی دانشگاه تهران و «نسیبه زنجری»، عضو هیات علمی مرکز تحقیقات سالمندی به سخنرانی پرداختند. همچنین مریم ملائی دبیر این نشست بود.

رفتارهای ما بیش از آنکه به زمان تولد مرتبط باشد به سال‌های باقی مانده عمرمان مرتبط است

مجید کوششی استاد جمعیت‌شناسی دانشگاه تهران، در ابتدا به مساله گذار جمعیتی اشاره کرد و گفت: در دوره‌ای شاهد افزایش میزان مرگ و میر و باروری در جوامع بودیم، بعد از مدتی یعنی با وقوع انقلاب صنعتی، مرگ و میر به دلیل رشد و پیشرفت علوم پزشکی کاهش یافت، اما باروری ثابت ماند. زیرا رفتارهای مربوط به باروری با رفتارهای مربوط به مرگ و میر متفاوت است. در این مرحله نرخ رشد جمعیت افزایش یافت که این دوران را انفجار جمعیتی یا population explosion می‌گویند که نرخ رشد جمعیت در این دوره به بالای ۳ درصد رسیده بود در حالیکه اکنون نرخ رشد سالانه جمعیت حدود ۰.۷ تا ۰.۸ درصد است.

استاد جمعیت‌شناسی دانشگاه تهران از انفجار درونی (Population Implosion) هم صحبت کرد و توضیح داد: در شرایطی که گذار جمعیتی اتفاق می‌افتد و خصوصا وقتی به مراحل پایانی خود نزدیک می‌شود، پدیده دیگری رخ می‌دهد که به همان اندازه بزرگ شدن جمعیت مهم است. این پدیده تغییر در ترکیب جمعیت به خصوص تغییرات ساختار سنی است.

کوشیی در ادامه افزود: در ایران در دهه ۱۳۳۰ امید به زندگی به سختی به ۴۰ سال می‌رسید، برآوردهای سال ۱۴۰۰ نشان می‌دهد این شاخص به بالای ۷۵ سال تغییر کرده است. در گذشته یک فرد ۶۵ ساله ایرانی امید داشت که ۱۰ سال دیگر عمر کند و اکنون به بیش از ۱۵ سال رسیده و با تداوم بهبود شرایط زیست و افزایش امید زندگی احتماال تا پایان قرن حاضر میلادی به ۲۵ سال افزایش خواهد یافت. همچنین به دلیل افزایش شانس زنده ماندن، جمعیت بیشتری به سنین بالاتر می‌رسند. به همین دلیل، رشد جمعیت سالمندان ایران بالای ۳.۵درصد است، در حالی که رشد کل جمعیت زیر۱درصد است و پیش بینی می‌شود تا میانه قرن حاضر شمسی به زیر صفر برسد.

استاد دانشگاه تهران تأکید کرد که ما اکنون در دوره انفجار بیرونی جمعیت سالمندان قرار داریم و نتیجه این تحولات، پدیده‌ای به نام سالخوردگی جمعیت است که شامل افزایش جمعیت سالمندان و همچنین بزرگتر شدن جمعیت سنین خیلی بالای (۷۵سال به بالا، ۸۰سال به بالا و۹۰سال به بالا) می‌شود. پیش‌بینی می‌شود جمعیت سالمندان ایران تا سال۱۴۵۰به۳۵میلیون نفر و از دهه۱۴۰ که به رقم۰ میلیون نفر نزدیک می‌شود، تغییر بزرگی در ترکیب جمعیت سالمندان ظاهر خواهد شد که من به آن سالخورده شدن جمعیت سالمندان می‌گویم.

کوششی به مفاهیم پویای سالمندی اشاره کرد و گفت: یک مفهوم سن تانتولوژیکالیا وابسته به زمان تا مرگ(Thanatological Age) است که این مفهوم بیشتر مربوط به بخش سلامت و مراقبت بوده و به تعریف ناتوانی و زمان زمین‌گیر شدن اشاره دارد و برای برآورد فشار تقاضای مراقبت بر خانواده‌ها اهمیت دارد. دوم سن‌پرسپکتیو، یاپیشرو یا آینده‌نگر(Prospective Age) است که این سن مبتنی بر باقیمانده عمر است. برخالف سن گذشته‌نگر (سن تقویمی از زمان تولد)، رفتارها و تصمیمات ما (مثل پس‌انداز، سال‌های دریافت مستمری، ویا طول دوران کار) بیشتر تابع سال‌های باقیمانده عمر است. به دلیل بهبود شرایط زیستی، یک ایرانی۶۵ساله کنونی در واقع «جوانتر» از یک فرد۶۵ساله در دهه‌های قبل است. براساس برآوردهای انجام شده، یک سالمند ۵ ساله در سال ۱۴۰۰ به جوانی یک فرد ۵ ساله در سال ۱۳۳۰ است و سالمند ۷۴ ساله ایرانی در سال ۱۴۵۰ به جوانی فرد ۶۵ ساله در سال ۱۴۰۰ است.

کوششی: براساس برآوردهای انجام شده، یک سالمند ۵ ساله در سال ۱۴۰۰ به جوانی یک فرد ۵ ساله در سال ۱۳۳۰ است و سالمند ۷۴ ساله ایرانی در سال ۱۴۵۰ به جوانی فرد ۶۵ ساله در سال ۱۴۰۰ است. این استاد دانشگاه به پیامدها و چالش‌های اقتصادی گذار جمعیتی اشاره کرد و توضیح داد: سود جمعیتی اول زمانی رخ می‌دهد که نسبت جمعیت در سن کار (۲۰ تا ۶۴ سال) افزایش می‌یابد و رشد اقتصادی ایجاد می‌کند که بسیاری از کشورهای شرق آسیا و اروپا از این دوره بهره بردند. ایران در حال حاضر در اواخر دوره مطلوب سود جمعیتی اول قرار دارد و در سال۱۴۱۰ در آستانه ورود به ناحیه منفی قرار خواهد گرفت؛ جایی که نسبت جمعیت در سن کار به شدت کاهش می‌یابد.

وی ادامه داد: سود جمعیتی دوم نیز زمانی ایجاد می‌شود که جمعیت سالمندان زیاد است (مانند ژاپن). از آنجایی که ثروت دست سالمندان است، افزایش سرمایه‌گذاری و پس‌انداز آنها در بازارهای مالی می‌تواند تداوم تولید اقتصادی را فراهم کند. همچنین ایرانی‌ها دیر وارد بازار کار می‌شوند و زود خارج می‌شوند (متوسط سنوات پرداخت حق بیمه حدود۲۳سال است). با افزایش امید به زندگی، انگیزه برای پس‌انداز بیشتر و طول دوران کار(به جای ترک زودهنگام بازار کار) افزایش می‌یابد تا فرد بتواند هزینه‌های سال‌های طولانی سالمندی خود را تأمین کند. تحقق این فرصت نیازمند سیاستگذاری بخش عمومی است.

کوششی به چالش‌های کسری دوره عمر و فقر مزمن اشاره کرد و اظهار داشت: منحنی تولید درآمد کار به صورت زنگوله‌ای شکل است (سرانه تولیددر کودکی و سالمندی پایین است). در
مقابل، مصرف سرانه در همه سنین بالی صفر است و در سنین بالا به دلیل افزایش هزینه‌های سلامت، مجددا بالا می‌رود.

استاد دانشگاه تهران در ادامه گفت: همچنین در ایران، در سال‌های گذشته کسری بزرگ در دوره کودکی داشتیم. اما در سال۱۴۳۰و۱۴۵۰، کسری سالمندی به شدت بزرگتر خواهد شد. از طرفی، در ایران، مازاد درآمدی که فرد در میانسالی کسب می‌کند صرف تأمین کسری کودکان می‌شود (هزینه‌های سنگین آموزش، دانشگاه، ازدواج) که این امر منجر به پسانداز منفی(Dissaving)می ًشود. برای مثال دارایی‌های موجود برای تأمین نیازهای کودکان می‌شود (مانند فروش ملک و طلا برای تحصیل فرزندان).

وی به فقر مزمن نیز اشاره کرد و اظهار داشت: محاسبات نشان می‌دهد که ایران دچار پسانداز منفی‌ بزرگ (یعنی ضریب ثروت حدود منهای۱۰) است، در حالی که کشورهایی مثل آلمان ضریب اندوختن ثروت مثبت است. این پسانداز منفی گسترده منجر به فقر مزمن شده است. در خصوص سالمندان نیز، حدود۲۰ تا ۲۵درصد از ۸میلیون نفر جمعیت سالمند۶۰سال به بالای ایران، تحت پوشش سازمان‌هایی مانند کمیته امداد امام و سازمان بهزیستی قرار دارند.

کوششی در پایان یادآور شد: افزایش امید به زندگی و افزایش جمعیت سنین بسیار بالا، بار مراقبت غیررسمی برخانواده‌ها و اعضای خانواده را افزایش می‌دهد. برآورد سن مبتنی بر زمان تا مرگ می‌تواند در برآورد فشردگی تقاضای مراقبت کمک کند.

رفع مسایل سالمندان نیازمند یک رویکرد کلان نگر و همزمان است

نسیبه زنجری عضو هیات علمی مرکز تحقیقات سالمندی، تفکیکی بین سالمندی فردی و سالمندی جمعیت قائل شد و گفت که تاکیدش بر سالمندی جمعیت است.

زنجری ادامه داد: اگر چه مساله‌مندی سالمندی از گذشته حتی از زمان ارسطو مطرح بوده، اما با این حال این موضوع در قرن ۲۱ به یکی از مهمترین چالش‌های جمعیتی در تمامی جوامع تبدیل شده است. زیرا نسبت به گذشته، احتمال زنده ماندن افراد واقع در دهه ۶۰ و ۷۰ زندگی تا دهه ۸۰ و ۹۰ و حتی یکصدمین سال زندگی افزایش یافته است.

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات سالمندی توضیح داد: در ایران، بیشترین تحولات سالمندی جمعیت از دهه ۱۴۲۰ به بعد است که پیش‌بینی می‌شود که همان انقلاب خاموشی که از آن صحبت می‌شود از این زمان به بعد صورت بگیرد.

وی گفت: اگر چه در تمامی کشورهای آسیایی درباره حفظ کیفیت زندگی شهروندان در دوران سالمندی نگرانی وجود دارد، اما در اینجا این سوال مطرح است که با توجه به تغییرات جمعیتی که در ۳۰ سال آینده ایران پیش رو است، مهمترین مسائل و چالش‌های سالمندان کدام‌ها هستند. چالش‌های دارای بیشترین نمره در خصوص سالمندان در معیارهای عدم قطعیت و میزان اهمیت شامل افزایش هزینه‌های مصرفی مانند بهداشت و درمان و توانبخشی در سطوح خرد و کلان، مشکلات صندوق‌های بازنشستگی، افزایش تنهایی و بالا بودن نرخ فقر است.

زنجری توضیح داد: یافته‌های بسیاری از مطالعات در خصوص سالخوردگی نشان می‌دهد که سالخوردگی در کشورهای مختلف چالش‌هایی در زمینه مشارکت، سلامت و امنیت داشته است. برای مثال در قسمت مشارکت، چالش‌هایی از قبیل عدم وجود سیاست یادگیری مادام العمر، عدم وجود نیروی کار جایگزین، عدم تعادل بین دریافت کننده و پرداخت کننده، افزایش سالمندان شهرنشین، افزایش تنهایی، شکاف بین نسلی، افزایش بازنشستگی پیش از موعد و کاهش پس انداز و مشارکت و سرمایه‌گذاری وجود دارد.

وی در ادامه افزود: در قسمت سلامت، چالش‌هایی از قبیل بودجه ناکافی مراقبت طولانی مدت، کمبود مشارکت کنندگان در هزینه سلامت، شیوع بیشتر سندروم‌های شایع دوران سالمندی و وجود تبعیض سنی در دریافت خدمات بهداشتی وجود دارد و در رابطه با امنیت مسائلی از قبیل نظارت ناکافی دولت بر امکانات، هزینه‌های بالای حمل و نقل، عدم تظابق مهارت سالمندان با سرعت بالای تغییرات شغلی بازار کار مطرح است.

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات سالمندی اشاره کرد در ایران بسیاری از مطالعاتی که در خصوص سالمندان صورت گرفته است بیشتر در بعد روانشناسی، اجتماعی و بعد جسمی صورت گرفته است. یعنی مطالعات کمتری در خصوص محیط زندگی سالمندان شده و بیشترین توجه به بعد روانشناختی سالمندان است. در حالیکه با توجه به افزایش سالمندان خصوصا افزایش سالمندان زن نیاز است ابعاد مختلف این موضوع مورد بررسی قرار بگیرد.

وی ادامه داد: چالش‌های دارای بیشترین نمره در معیارهای عدم قطعیت و میزان اهمیت شامل افزایش هزینه‌های مصرفی مانند بهداشت و درمان و توانبخشی در سطوح خرد و کلان، مشکلات صندوق‌های بازنشستگی، افزایش تنهایی و بالا بودن نرخ فقر است.

زنجری: چالش‌های دارای بیشترین نمره در معیارهای عدم قطعیت و میزان اهمیت شامل افزایش هزینه‌های مصرفی مانند بهداشت و درمان و توانبخشی در سطوح خرد و کلان، مشکلات صندوق‌های بازنشستگی، افزایش تنهایی و بالا بودن نرخ فقر است.

زنجری اظهار داشت: برای رفع این مسایل و مشکلات و رسیدن به یک سالمندی سعادتمند نیاز به یک رویکرد کل‌نگر و همزمان است که توجه به صندوق بازنشستگی برنده-برنده، مشارکت مولد، حکمرانی هوشمندانه، توزیع رفاه برابر و باروری از ابعاد آن است. برای مثال در قسمت مشارکت مولد، اموری از قبیل آموزش سالمندان و توانمندسازی برای ماندگاری در بازار کار، ایجاد فرصت‌های حضور مجدد سالمندان در بازار کار و اصلاح قوانین، کاهش تبعیض سنی، تعریف انواع مشوق‌ها برای کارآفرینان سالمند و کارفرماها در بکار گرفتن سالمندان، غربالگری سلامت سالمندان و پیش گیری از حوادث حین کار، اصلاح سیستم بازنشستگی و ارتقا سواد مالی پیشنهاد می شود.

وی در ادامه افزود: در رابطه با حکمرانی هوشمندانه، اموری از قبیل داشتن رویکرد آینده نگر، تفکیک سیاستگذار، مجری و ناظر اجرایی، تطابق مسولیت ها با اختیارات، هماهنگی نهادهای متولی بجای موازی کاری و افزایش اختیارات نهادهای محلی پیشنهاد می‌شود. در خصوص صندوق بازنشستگی مواردی از قبیل اصلاح سیستم سنی پرداختی و تامین مالی صندوق‌ها، افزایش ورودی صندوق‌ها با ایجاد شغل و حمایت بیمه‌ای، افزایش مرحله‌ای سن بازنشستگی به سالگی، انعطاف پذیری در نوع بازنشستگیو سطح مزایای دریافتی، سرمایه گذاری درست صندوق‌های بازنشستگی، نگاه آینده بین بین نسلی بجای نگاه کوتاه مدت در مدیریت صندوق‌ها و بررسی امکان تجمیع صندوق‌ها در یک سازمان پیشنهاد می‌شود.

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات سالمندی در پایان یادآور شد: در رابطه با باروری مواردی از قبیل خدمات و تسهیلات مراقبت از کودکان، توسعه سیاست‌های دوستدار خانواده، گسترش دسترسی به مراکز به صرفه و با کیفیت نگهداری کودک و سیستم‌های منعطف مرخصی والدین و سازکاری امور شغلی و خانوادگی پیشنهاد می‌شود. در خصوص توزیع رفاه برابر نیز اموری از قبیل ایجاد فرصت شغلی و تحصیلات برابر برای همه سنین، بازتوزیع مناسب و شفاف مالیات برای سالمندان، کثرت تخفیف خدمات رفاهی برای سالمندان مطرح است.

منبع: ایرنا